sciencetalk

Het is ook helemaal niet mijn bedoeling om het cultuurrelativisme te verdedigen. In dit topic werd immers getracht om tot verantwoording te komen voor het vergelijken van culturen, omdat vaak zaken uit verschillende culturen incompatibel zijn, en omdat één van de beide wel degelijk ethisch beter kan zijn (waar het gaat om een aspect, niet om het geheel).

Het is echter wel zo dat het cultuurrelativisme onmogelijk spanningsvrij kan blijven in het zicht van zeer veel en zich ook onderling bevestigend cultuurvergelijkend onderzoek, en dat het zich daarmee eerder laat denken als een vorm van subjectieve voorkeur, dan dat het iets te maken heeft met de realiteit van culturen.

Daar ben ik het niet mee eens. Ik blijf er echter wel bij dat cultuurvergelijkend onderzoek altijd premissen van een bepaalde cultuur in zich draagt, bij het selecteren van criteria waarover vergeleken wordt en de operationalisatie van het onderzoek. Er wordt echter gepoogd naar wetenschappelijke kennis, dus wordt in se geen waarde-oordeel aan de gevonden verschillen verbonden. Het is slechts de ethiek die dat kan. Vandaar ook de plaats van dit topic. Het gaat hier om de onderbouwing van een dergelijk waarde-oordeel.

Verder is een groot manco bij het cultuurrelativisme natuurlijk de impliciete ontkenning van het alom in het menselijk bestaan aanwezige waarderen naar kwaliteit.

Is dat zo? Als we aannemen dat er inderdaad een universeel streven naar kwaliteit is, dan ontkent het cultuurrelativisme dit niet. Immers, ELKE cultuur zal dan een selectie maken van kwaliteitsvolle gebruiken.

Want of het nu gaat om de aanschaf van een horloge of auto of huis, of het verwerven van personeel of een partner, enzovoort, overal daarin wordt gekeken naar kwaliteit.

Hier heb ik een paar vragen bij. Ten eerste naar wat kwaliteit precies inhoudt. In de voorbeelden die je aanhaalt zijn het zeer verschillende zaken: de kwaliteiten die je zoekt in een partner zijn zeer subjectief. Er is nogal wat dat je niet zal willen zien aan slechte kwaliteiten in een partner. Verder gaat het meer om een overeenkomst op bepaalde gebieden, of die nu werkelijk als "kwaliteit" bestempeld kunnen worden of niet. De kwaliteiten die je zoekt in personeel zijn afhankelijk van de taakomschrijving. Daar treedt nogal wat bias bij op: discriminatie o.b.v. allochtone namen (wetenschappelijk onderzocht), schoonheid van vrouwen (onderzocht), etc. Als iemand een horloge of een auto koopt, is het dan echt alleen maar om "degelijkheid" te doen. Of is het een kwaliteit van dingen als ze anderen de ogen uitsteken? Zo bezien roept het begrip "kwaliteit" alleen maar meer vragen op. Wat mij ertoe doet besluiten dat we inderdaad een stevige onderbouwing nodig hebben als we een waarde-oordeel gaan uitspreken over culturen.

‘Cultuurrelativisme’ is trouwens alleen maar aan te treffen in een specifieke subcultuur van de Westerse cultuur.

Dat klopt. Vandaar ook enkele paradoxale vragen in de openingspost van het originele topic.

Ypsilon,

Nou ja, maar laten we dan beginnen met vast te stellen dat er helemaal geen algemene standaard te bedenken is, van waaruit we kunnen bepalen wat nou precies de betere cultuur is. Want hoe zou je dat moeten doen, gegeven de subjectiviteit die overal een rol speelt, en gegeven de onmogelijkheid om werkelijkheid werkelijk objectief te bekijken. Zodat wij meest extreem gezien slechts zijn als blinden die rondtasten in een verduisterde kamer, naar voorwerpen die er misschien wel helemaal niet zijn.

Maar ondertussen is er gewoon het praktische en concrete leven, het leven van de bakker om de hoek als het ware, of van je vrouw die op het punt staat te bevallen, en dat zich zo af en toe, vooral als situaties penibel worden, wendt tot denken en onderzoeken, met de indringende vraag: Hoe nu? Waar naar toe? Doe iets!

En dan zou ik er toch op willen wijzen dat dat cultuurvergelijkend onderzoek over het algemeen kijkt naar uitermate basale leefomstandigheden, die te maken hebben met huisvesting, veiligheid, beschikbaarheid van gezondheidszorg, sanitatie, water, eten, corruptie, verschillen van rijk en arm, enzovoort. En natuurlijk, daar zit subjectieve kleuring in, zoals uiteraard ook ‘kwaliteit’ subjectieve kleuring bevat. Maar…

Filosofie is niet slechts het diep analytisch doordringen in al het problematische wat het bestaan maar te bieden heeft. Het heeft ook te maken met proberen te komen tot wijsheid, leven, proberen een koers te vinden ten goede. En als we rondtasten naar ‘cultuur’, en naar ergens een begin van houvast wat betreft denken over ‘cultuur’, dan is dat cultuurvergelijkend onderzoek een niet te onderschatten begin, van denken over ‘cultuur’.

Nou ja, maar laten we dan beginnen met vast te stellen dat er helemaal geen algemene standaard te bedenken is, van waaruit we kunnen bepalen wat nou precies de betere cultuur is. Want hoe zou je dat moeten doen, gegeven de subjectiviteit die overal een rol speelt, en gegeven de onmogelijkheid om werkelijkheid werkelijk objectief te bekijken. Zodat wij meest extreem gezien slechts zijn als blinden die rondtasten in een verduisterde kamer, naar voorwerpen die er misschien wel helemaal niet zijn.

Ik weet niet of ik je al zo helder en juist geweten heb

Maar ondertussen is er gewoon het praktische en concrete leven, het leven van de bakker om de hoek als het ware, of van je vrouw die op het punt staat te bevallen, en dat zich zo af en toe, vooral als situaties penibel worden, wendt tot denken en onderzoeken, met de indringende vraag: Hoe nu? Waar naar toe? Doe iets!

Klopt, maar als het om brede maatschappelijke bewegingen gaat, moeten die goed doordacht worden. Bovendien is dit niet zo'n doe-forum

En dan zou ik er toch op willen wijzen dat dat cultuurvergelijkend onderzoek over het algemeen kijkt naar uitermate basale leefomstandigheden, die te maken hebben met huisvesting, veiligheid, beschikbaarheid van gezondheidszorg, sanitatie, water, eten, corruptie, verschillen van rijk en arm, enzovoort. En natuurlijk, daar zit subjectieve kleuring in, zoals uiteraard ook ‘kwaliteit’ subjectieve kleuring bevat. Maar…

Nu gaat mij een licht op! Door de term "cultuurvergelijkend" zat ik helemaal op het verkeerde spoor (omdat cultuur in de wetenschap vooral door de psychologie en sociologie onderzocht wordt). Veel van de zaken die jij noemt zijn immers maar deels een uiting van cultuur, en vooral een resultaat van omstandigheden die erop inwerken. Dit maakt de zaken natuurlijk alleen maar ingewikkelder. Hoe kunnen wij besluiten of iets een uiting is van cultuur, of slechts een resultaat van een bepaalde barbarij (want dat is het in onze ogen dikwijls) die slechts doorbreekt door de omstandigheden (als die zulks voldoende kunnen verklaren).

Nou, het lijkt erop dat cultuur wel degelijk een effect heeft op ook die zeer basale factoren van leven. En nu moet ik dat natuurlijk gaan verantwoorden met verwijzen naar wetenschappelijk onderzoek. Maar sta mij toe dat ik maar even uit mijn geheugen tap. Bijvoorbeeld onderzoek naar leefomstandigheden in de Arabisch-Islamitische wereld, waarin toch voorzichtig maar onmiskenbaar geponeerd wordt dat ‘islam’ een rol speelt in het ontmoedigen van meisjes en vrouwen om onderwijs te volgen. Waarnaast onderzoek van situaties elders aannemelijk maakt dat naarmate meisjes en vrouwen meer gelegenheid hebben om onderwijs te volgen, dat dan de gezinnen kleiner blijven, en dat de kinderen meer gestimuleerd worden om onderwijs te volgen, en er zo meer situaties komen om aan armoede te ontsnappen, en er algemeen meer kansen zijn voor een middenklasse om zich te vormen, en in het verlengde daarvan er ook een grotere vraag komt naar vrijheden en democratie en algemeen betere leefomstandigheden. En dit is dan nog meer één voorbeeld.

Verder wat betreft het verwachtingspatroon betreffende de filosoof en de filosofie. In Duitsland en Frankrijk is het al heel gebruikelijk om een filosoof naar voren te halen, in allerlei talkshows, als het gaat om enige lijn te krijgen in de verwarring en onoverzichtelijkheid die mensen zoal ervaren als er weer iets bijzonders gaande is in de wereld. Waarnaast vroeger nogal gegrepen werd naar een priester of dominee, met name in Nederland. Maar ook in Nederland zie ik de filosofen komen, zie bijvoorbeeld een Ad Verbrugge of een Bas Haring, Paul Scheffer of Ian Buruma.

Nog wat betreft dat cultuurrelativisme…

‘Cultuur’ is natuurlijk niet een ‘ding’, een ‘autonome en statische toestand’. Want in werkelijkheid is het een proces, een zich ontwikkelende manier van doen, van leven, van omgaan met elkaar, van vormgeven van samenleven, van omgaan met natuur, en van vaak ook een overheersend ervaren en interpreteren van werkelijkheid, of van juist een zeer pluralistisch denken over werkelijkheid.

En cultuur wordt beïnvloedt door andere cultuur, staat in communicatie met andere cultuur, wat betreft ideeën, grondstoffen, goederen, enzovoort. En cultuur kan opgaan in grotere cultuur, zie de wording van de EU, zie de globalisering. En tegelijk ook multiculturaliseren, zie de opkomst van de Hispanic-cultuur in de V.S., en zie uiteraard de opkomst van de diverse migrantengemeenschappen in Europa.

Het maakt allemaal dat ook dat cultuurvergelijkend onderzoek steeds maar een momentopname is, een temporeel sonderen naar steeds maar een bepaald aspect van een cultuur, en maar kijkend naar domeinen die begrensd zijn naar wat men zelf aangeeft dat een bepaald land is.

Zodat je met die vraag naar cultuurrelativisme en de inbreng van dat cultuurvergelijkend onderzoek, uitkomt bij heel algemene vragen, naar kwaliteit van leven, samenleven, eventuele zin en doel, kennen, werkelijkheid, eigenlijk de heel algemene filosofische vragen.

PS. 'Blinden'... Bijziend, verziend, kleurenblind... Tastend, proberend, experimenterend... Zelden werkelijkheid ontmoetend. Maar wat een werkelijkheid! Als het 'bingo' betreft!