sciencetalk

Al enige tijd doet er in filosofieland een buzzword de ronde, namelijk: levenskunst.

Zelf heb ik daar reeds twee boeken over gelezen: van Joep Dohmen Het leven als kunstwerk, en van Dick Kleinlugtenbelt Mensbeelden en levenskunst. Waarbij mijn eerste indruk was dat het inspeelt op het verlangen van de moderne mens om ‘aan zichzelf te werken’, zoals dat heet. Maar gaandeweg kwam ik tot het besef dat het eigenlijk veel meer omvat, en dat het aanstuurt op een heroriëntatie wat betreft de situatie van de mens in de huidige (post-)postmoderne cultuur. Dit trouwens met verwijzing naar veel filosofie uit het verleden, maar met ook verwijzen naar veel postmoderne filosofen.

Nu vraag ik mij af in hoeverre die ‘levenskunst’ al reeds in de aandacht is en of mensen er al belangrijks aan ontleend hebben. Anders gezegd: in hoeverre leeft die ‘levenskunst’ en wat voor belangwekkend idee of inzicht is er reeds aan ontleend? Of vindt men dat het misschien alweer passé is, wat ik mij trouwens niet kan voorstellen, zozeer als er nog steeds boeken verschijnen die gaan over levenskunst.

Ik denk niet dat er zoiets bestaat als levenskunst, omdat "levenskunst" veronderstelt dat er bepaalde "levenswijzen" zijn te verkiezen boven die van andere(n). Ik denk dat het niet uit maakt. Dat is denk ik de kunst, elkaar in je waarde laten.

Nou, dat is net even een tikkeltje te makkelijk gedacht. Ik kan mij bijvoorbeeld zeer wel een levenskunst voorstellen zoals die aangehangen wordt door laten we zeggen de cosa nostra, maar die werkt zodanig uit dat een half land - Italie - daar schade van ondervindt.

Maar anderzijds is dat 'elkaar in je waarde laten' natuurlijk wel te denken als deel van een wenselijke levenskunst. De genoemde auteurs schrijven trouwens niets voor, maar geven meer een expose van wat er reeds allemaal op dit gebied gedacht is, en komen dan voorzichtig in de buurt van een wenselijke richting.

En algemeen is het meer een 'aan de orde stellen' wat zij doen. Er is veel vraag naar orientatie tegenwoordig, zie maar de vele 'zelf-help-cursussen'. Zij springen daar op in vanuit de filosofie. En in de filsofie is de vraag naar bijvoorbeeld 'het goede leven' altijd een kernvraag geweest.

Maar ik heb alvast de indruk dat die 'levenskunst' nog niet zo algemeen is doorgedrongen in het denken, dat het bijvoorbeeld hier in dit forum heel erg leeft.

De kunst van het leven is de kunst (je) te veranderen.

De kunst van het leven is de kunst (je) te veranderen.

Maar wat goed is, moet goed blijven. Er valt dus best wat voor te zeggen om jezelf te blijven.

Maar wat goed is, moet goed blijven. Er valt dus best wat voor te zeggen om jezelf te blijven.

De brok die je goed vind, en dus goed moet blijven gaat af van de brok die je wel zou willen veranderen.

Tegen de tijd dat je niets meer wilt veranderen begin je genoeg te krijgen van het leven, je kunt niet meer veranderen. Maar de veranderingen van het om leven (om je heen) gaan door, en als jij erop staat jezelf te blijven glijd je eruit weg.

Mijn mening is echt, verander of sterf.

En wat doe je dan met dat brokje dat je wil veranderen?

En wat doe je dan met dat brokje dat je wil veranderen?

Ik zou het veranderen, en jij....niet. Lijkt me.

Nee, ik denk dat het brokje verandert.

Voor mij wordt filosofie levenskunst als je haar in de praktijk brengt. In het moment.

Met in het moment bedoel ik dat je de gedachtes die je hebt toetst aan het filosofisch raamwerk dat het jouwe is. Dus als je relatie uitgaat heb je bijvoorbeeld "panta rhei kai oude menei" paraat (alles stroomt en niets staat stil (waarmee je de vergankelijkheid ook in ruimere zin kunt aanvaarden)).

Filosofie als levenskunst gaat voor mij zeker niet alleen om het denken. Het voelen is minstens zo belangrijk, zo niet belangrijker. Is niet het doel van al ons denken om vrede of zelfs gelukzaligheid te vinden? Voor mij is het dat wel: als ik moet kiezen tussen waarheid of gelukzaligheid, kies ik voor gelukzaligheid.

Ik heb een tijdje met de ideeen uit de Ethica van Spinoza door de wereld gelopen. Mijn gedachtes rijmden toen met die wereld. Ik had het idee mijn geest, de wereld en God te kennen. Alleen: ik werd er ook angstig van. Bang voor God.

Op de zegel van Spinoza staat een roos afgebeeld met daaronder het woord "caute", wat "pas op", betekent. Ergens heb ik het idee dat Spinoza zijn volgelingen heeft willen waarschuwen voor de kracht van zijn ideeen. Dat die kracht ook nare gedachtes/ervaringen kan veroorzaken.

Inmiddels sta ik tamelijk ver van het hele filosofisch vehikel als levenskunst vandaan. Ik heb me op de fictie geworpen. Ook een kunstvorm...

Als je je geheel 'begraaft' in dat systeem van Spinoza, dan kan ik mij voorstellen dat je het op een gegeven moment benauwd krijgt, zozeer als je dan uiteindelijk gaat denken dat je maar een soort gedetermineerd atoom bent ergens daarin.

Maar ondertussen weten we uit onderzoek van chaotische en complexe processen dat die gedetermineerdheid gepaard gaat met onbepaaldheid en vrijheid, wat maakt dat we werkelijk geen flauw idee hebben wat de dag van morgen precies brengen zal, en dat ook je werkelijkheid zich steeds maar ontwikkelt afhankelijk van de keuzen die je maakt.

'Levenskunst' is daarom vooral ook een steeds zo goed mogelijk inspelen op een zich ontwikkelende dynamiek van wetmatigheid en onbepaaldheid. Het lijkt meer op het deelnemen aan een spel en kunst (Manfred Eigen, Ilya Prigogine, Stuart Kauffman e.a.) dan op het je schikken in een systeem. Ja, er is wel systeem, maar het systeem is dat van hockey of schaak of voetbal, dat als spel aan de gang is en in ontwikkeling is.

'Fictie' is trouwens een wat andere vorm van filosofie. Anders gezegd: heel veel kunst is filosofie, maar dan anders, met andere middelen. Ik heb bijvoorbeeld kort geleden nog gelezen dat de Mona Lisa van Leonardo da Vinci een geconcentreerde uitdrukking is van zijn filosofie.

Het is misschien unfair om Spinoza te willen meten aan de lat van moderne wetenschappelijke inzichten. Hoezeer onvermijdelijk het ook is om dat te doen. Maar misschien heeft hij op een dieper niveau toch nog gelijk. Is er een Spinozist in de zaal?

Maar ondertussen weten we uit onderzoek van chaotische en complexe processen dat die gedetermineerdheid gepaard gaat met onbepaaldheid en vrijheid, wat maakt dat we werkelijk geen flauw idee hebben wat de dag van morgen precies brengen zal, en dat ook je werkelijkheid zich steeds maar ontwikkelt afhankelijk van de keuzen die je maakt.

Alles stroomt en niets blijft?

Dezelfde persoon, andere uitspraak:"Goed en kwaad zijn één."

'Levenskunst' is daarom vooral ook een steeds zo goed mogelijk inspelen op een zich ontwikkelende dynamiek van wetmatigheid en onbepaaldheid. Het lijkt meer op het deelnemen aan een spel en kunst (Manfred Eigen, Ilya Prigogine, Stuart Kauffman e.a.) dan op het je schikken in een systeem. Ja, er is wel systeem, maar het systeem is dat van hockey of schaak of voetbal, dat als spel aan de gang is en in ontwikkeling is.

Zo zie ik het dus ook. Alleen blijkt (volgens mij) dat het systeem bepaald geen constante is. De spelregels veranderen voortdurend, ja zelfs dacht je hockey te spelen en dan is het schaak.

Daarom heb ik ook moeite met Theoriegeladens uitspraak "Wat goed is moet goed blijven". Ik bespeur daarin iets van tevredenheid over wat je "geordend" hebt en vervolgens achter je kunt laten.

Ik meen dat de (je persoonlijke) ordening menigmaal in een mensenleven herzien moet worden. Dat wat volgens jou goed is... blijft niet goed.

Levenskunst is hiermee om te gaan. Lukt je dat niet, dan stel je eigenlijk "het zal mijn tijd wel duren", waarmee je dus accepteert dat je sterft voordat de aanpassing afgedwongen wordt.

Nou, voordat nu van alles door elkaar gaat lopen, wil ik bij het bovenstaande drie opmerkingen maken:

1 Heraclitus verwijst op de veranderlijkheid die wij zien, reden waarom je niet twee keer in dezelfde rivier kan stappen, zoals hij zegt. Maar je ziet ook dat hij het heeft over een orde of Logos, dat stabiel aanwezig is in al die verandering en op basis waarvan die verandering zich maar kan voordoen.

2 Dit universum toont steeds verandering, maar we weten inmiddels al wel dat die verandering steeds plaats vindt op basis van die mooie reeks van wetten en constanten, waarvan verondersteld wordt dat zij vanaf het begin van bestaan van dit universum dusdanig werkzaam zijn, dat dat universum steeds maar kan zijn wat het is en bezig is te zijn. En uiteraard, die wetten en constanten zijn in principe provisioneel, staan open voor bijstelling. Maar tot dusver zijn er geen dringende redenen om aan te nemen, dat ze binnenkort ingeruild moeten worden voor totaal iets anders.

3 Wat betreft je persoonlijke ordening, je persoonlijke paradigma of ‘bril’ of ‘kader van verklaring’ of ‘perspectief’, enzovoort, ja, daarvan denk ik dat eenieder met enige levenservaring zal beamen dat dat aan verandering onderhevig is, zozeer als het haast onvermijdelijk is dat je steeds maar in de veranderende complexiteit van jezelf en de wereld om je heen er toe komt je idee over van alles bij te stellen. Hoewel ik mij ook kan voorstellen dat er mensen zijn die gaandeweg hun leven, zich op een bepaald moment helemaal vastbijten in iets, een bepaalde opvatting, bijvoorbeeld een of ander fundamentalisme, om daar dan ook hardnekkig aan vast te houden in het verdere verloop van hun leven. Maar dit is afhankelijk van wat mensen op een gegeven moment als ‘goed’ ervaren, of ‘juist’, of ‘waar’. Neem bijvoorbeeld zoiets als ‘mensenrechten’. Dat heeft in in ieder geval de westerse cultuur de vorm van een ‘standaard’ aangenomen, een nastrevenswaardige set van waarden. Hoezeer daar ook elders, in andere culturen, weer heel anders over gedacht wordt.

‘Levenskunst’ neemt dit alles mee in de beschouwing. Het heeft niet alvast een kern, een houvast, een ‘vanzelfsprekendheid’. Maar het probeert wel al tastend, overwegend, onderzoekend, toe te werken naar hoe het best in te spelen op alle veranderlijkheid, en wat daar eventueel aan waardevols en houvast in te vinden is. En dit voor een mens als individu, als subject, op reis in die zo complexe wereld, maar ook voor de mens in het algemeen, als organisme, in de cultuur, in de natuur. Het is naar mijn inschatting een actualiseren van vragen die altijd al gespeeld hebben, vragen naar hoe en waarom, en naar keus en noodzaak, en naar mogelijk en niet mogelijk, enzovoort. En die vragen zijn actueel tegenwoordig, omdat wij mensen er zijn met zo velen, en met zo vele zozeer verschillende perspectieven, en met een enorme impact op elkaar, en op de natuur om ons heen.

Levenskunst is volgens mij, de kunst om kwaliteit aan je leven te geven. De kunst om er zorgeloos en opgewekt bij te lopen. Iemand die vol kopzorg, twaalf uur per dag werkt en hopen geld verdient, die weet zeker niet wat levenskunst is.

Ik voel me nog een beetje Bourgondier en dat is zo'n beetje levenskunst. Volgens een bekend frans spreekwoord,

" Als je niet hebt wat je bemint, moet je beminnen wat je hebt." Hou je leven eenvoudig, streef niet naar het onmogelijke, wees tevreden met wat je hebt, dat is levenskunst.