Wie is de burgemeester van Wezel?

[jkien]

"Hoe heet de burgemeester van Wezel? ... Ezel!" is een bekende echospreuk. Verondersteld dat de spreuk ooit bedacht is met wat meer betekenis dan nu, waar zou die spreuk dan naar verwijzen? Zou de spreuk bedacht zijn bij de echoput van Apeldoorn, vroeger een populaire schoolreisjesbestemming? Maar Apeldoorn heeft niets te maken met Wezel, en Wezel is een tamelijk onbekende stad in het buitenland.
 
Bovendien is de echotijd van de 60 m diepe put van Apeldoorn slechts 0,4 s, dat is weinig voor een mooie echospreuk. 1 2
 

[Olof Bosma]

0,4 seconde is net genoeg voor ezel
 

[jkien]

Ja, de echo van 0,4 s is hoorbaar, maar er ontbreekt een pauze voor het dramatische effect. Dit echoputlied heeft bijvoorbeeld ruim een seconde echotijd nodig om spanning op te bouwen, en als je de echospreuk citeert bouw je dat ook in.


De aanleiding voor mijn vraag is een oude natuurkunde-examenopgave.(link) De natuurkundige vraag gaat over het optimale spreektempo bij een 86 m diepe echoput. En een taalkundig raadsel van die opgave is de verbastering van 'burgemeester van Wezel' tot de akelige woordsalade 'koning van Wezel'. Steden hebben geen koning! Misschien verbasterd door iemand die aannam dat de spreuk nooit betekenis heeft gehad.

A: optimale spreektempo bij deze echoput: uitspraak en echo overlappen elkaar niet. De echo is zo zwak dat hij onzichtbaar is in dit sonogram

[317070]

Maar Apeldoorn heeft niets te maken met Wezel

In de Belgische Kempen zijn er veel dorpen met een naam "wezel". Er is Wezel, dat bestaat uit Mol-Wezel en Balen-Wezel: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wezel_%28Belgi%C3%AB%29Er is Wuustwezel wat verderop: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wuustwezel en ook 's-Gravenwezel enzoverder.
 
Wezel was vroeger gewoon een topografische aanduiding met de betekenis "bos, houtwal bij het water" soms ook gespeld als Weezel, Wesele, Wesel, terug te vinden in sommige namen van dorpen of gemeenten: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wezel
 
Ik vermoed dat het inderdaad teruggaat op een dorp of gehucht dat ooit bij een echo-locatie lag, maar het aantal kandidaten daarvoor is een stuk groter, zeker als je ook de verdwenen gehuchten moet meerekenen.

[Rhiannon]

Ik dacht dat het grapje toch wel echt slaat op de stad Wesel in Duitsland, net over de grens bij Arnhem, omdat ook in het Duits dit grapje bestaat : "Wie heißt der Bürgermeister von Wesel?". In Wesel staat ook een bronzen beeld van de "Esel von Wesel".

[jkien]

Als het eigenlijk een Duitse spreuk is ben ik benieuwd of er een echoput is in Wesel. Een grapje over de burgemeester is ter plaatse pikanter dan ver weg. Maar het Noordrijnse Wesel ligt aan de Rijn, waarom zou iemand daar de moeite doen om een echoput te graven?

[Jan van de Velde]

Gaat de grap niet eenvoudigweg over Wezel omdat dat rijmt op ezel? ik bedoel, hoeveel plaatsnamen zijn er die eindigen op een of twee korte lettergrepen die lekker echoën én een grapeffect in zich dragen? 

[jkien]

Er zijn een heleboel grappige echospreuken te verzinnen, zoals in dit eerder genoemde echoputlied. In het verleden zijn er misschien veel verzonnen, maar daarna werden ze ook weer vergeten. Dat de ezel-spreuk zo veel langer dan andere doorverteld werd komt misschien door een bijzondere context. Wat zou het eerste voorkomen van de spreuk zijn?
 
Het eerste voorkomen van de spreuk heb ik, met google en tijdfilter, min of meer gevonden. De Nederlandse spreuk komt voor sinds 1898; de Duitse versie is ouder. "Wie heißt der Bürgermeister von Wesel" komt het eerst voor in 1819 in een Duits reisverslag van een boottocht over de Rijn. De plaats voor de echoroep was de Lorelei, de steile rotswand langs de Rijn die destijds bekend stond om de heldere echo die een paar keer heen en weer kon kaatsen. 'Wesel' was de 3 km zuidelijker gelegen stad Oberwesel.

"Ich war nach Mainz gereist, um auch einmal von hier bis Koblenz die Fahrt auf dem Rheine mit der Wasserdiligence zu machen. ... Die kleine Mauerfestung Pfalz mitten im Rhein kam auf uns zu. Die Ufer wurden immer schroffer und felsiger. Am schönsten ragte Goar links mit dem zerstörten Rheinfels, rechts Goarshausen ...  das Echo bei Oberwesel brachte die Gesellschaft wieder in eine Regsamkeit. Hier geben nämlich die ringsumher aufgethurmten Felsen ein herrliches, deutliches Echo. Eine Stimme ruft: wie heißt der Bürgermeister von Wesel? und das Echo antwortet: Esel. Dieser Scherz wird wiederholt, so oft das Schiff hier vorbei fährt." 1

Na 1819 komt de spreuk regelmatig voor in Duitse en Engelse reisverslagen van boottochtjes over de Rijn, precies bij de Lorelei. De spreuk is net zo vaak "wie heißt der Bürgermeister von Wesel" als "wie heißt der Bürgermeister von Oberwesel". 2  

De conclusie is dat de ezelspreuk oorspronkelijk over Oberwesel gaat. Oberwesel werd in oude teksten ook aangeduid als Wesel, en in de spreuk klinkt de korte naam beter.

Het bronzen beeld van de "Esel von Wesel" staat dus in de verkeerde Duitse stad.

[317070]

... waarom zou iemand daar de moeite doen om een echoput te graven?

Dit snap ik niet goed, er zijn toch gigantisch veel plaatsen waar je echo's kunt maken?

Nederland is misschien wat te vlak, maar in België kan ik zo 4 plaatsen bedenken waar je echo's kunt maken. 
Je hebt geen put nodig voor echo's, een verticale wand is meestal ruim voldoende.

[jkien]

Het Noordrijnse Wesel ('Niederwesel') ligt niet in de buurt van echorotsen, daarom vroeg ik me af of er een echoput was.

Maar dat doet er niet meer toe, nu uit 19e eeuwse teksten blijkt dat de echospreuk bij Oberwesel en de Lorelei ontstond, en dat hij buiten die streek, tot in het buitenland, verspreid werd door toeristen.

Lurley1 11150 keer bekeken

Tekening van de beruchte echobocht van de Rijn bij de Lorelei in 1829, en de echogeluidsroutes [1].  De grote verticale klif tegenover de Lureleirots, onderaan in de tekening, is inmiddels verdwenen, als je het met Google Earth bekijkt. (Phonocamptic centre = plek die geluid weerkaatst en echo oplevert; phonic centre = geluidsbron.)

Ik zou de legendarische Lorelei-echo wel eens met eigen oren willen horen, maar bestaat hij nog? Op youtube is geen enkele video van de Lorelei-echo te vinden, ondanks het grote aantal toeristen en omwonenden. De website van het bezoekerscentrum spreekt over de echo die er vroeger was.(2) Op bovenstaande tekening uit 1829 heeft Granville precies aangegeven waar de echo optrad en welke routes het echogeluid volgde, nadat de postiljon in punt P op de posthoorn had geblazen. Een grote verticale klif, onderaan in de tekening, die een knooppunt van echogeluidsroutes was, is nu verdwenen volgens Google Earth. (Er zijn in 1830-1930 rotsen opgeblazen voor de scheepvaart.3,4) Misschien is de echo daardoor verloren gegaan? Sommigen menen dat de Lorelei-echo in de tweede helft van de 19e eeuw bij de toeristen uit de mode raakte door het toegenomen verkeerslawaai.(5) De stoomboot verdrong het zeilschip en de trekschuit, in 1845 konden boottoeristen de echo van de Lorelei niet meer horen door de stoommachine van het schip.(6)  

Eerder, in 1739, was men ook al van mening dat de echo van de Lorelei minder was dan vroeger. Dieses wunderbare Gebürge giebt einen natürlichen Wiederschall, oder starkes Echo von sich, welches allerley Thöne, Stimmen und Worte nicht allein hell, klar und vernehmlich, sondern auch unterschiedenemale vermehrt wieder zurückschickt ... Wenn der Aussage alter in dieser Gegend wohnhafter Leute Glauben beizumessen ist, so soll sich dieses Echo gegenwärtig nicht mehr so stark alda hören lassen, als es vor diesem gethan. Die Ursache hiervon könnte nicht sonder allem Grund vielleicht diese sein, weil nemlich zu verschiedenen malen große und ungeheure Stücker Felsen und Steine davon abgerissen und in den Rhein gefallen sind.(7)

Gelukkig heeft een Engelse reisschrijver in 1856 opgeschreven hoe de echo toen klonk. De echo kon men goed horen op de oever tegenover de Loreleirots, waar een oude soldaat, overlever van Napoleons veldtocht in Rusland, voor toeristen op een grote jachthoorn blies:

No sooner have the fine brassy notes ceased, than you hear them repeated on the opposite shores; so distinctly, too, that, though you know it is but the echo, you can hardly persuade yourself that there is not someone concealed on top of Lurlei imitating the sounds.

The next portion of the entertainment is with the musket; and for this the old guard waits till the air is perfectly still. Then, directly a lull ensues in the breeze, click goes the trigger, and the report rattles against the wall of the opposite rock as if the crags were tumbling down in a shower; and no sooner has it burst upon the ear than you hear a second explosion, almost as loud as the first, clattering behind the summit of Lurlei.

This time, however, the echo does not end here; for, the moment after, the sound seems be ascending the river in a kind of small thunder peal, muttering along the opposite cliffs, up to a higher point in the river known as the "Fisherie von Sann"; then comes a pause as it leaps across the stream, after which you catch it again on the same side of the Rhine as yourself, descending along the rocks, in fainter and fainter peals, till it reaches the vineyard (wein berg) adjoining the Felsen-bank by St. Goar; and the next instant, after another pause, the ear detects it across the river once more, where it ultimately expires with a faint puff, just above the ruins of Katz.(8)

De Rijn is bij de Lorelei 200 meter breed, de bijbehorende echotijd is ruim 1 seconde. Een veel betere echotijd dan de 0,4 s van de Apeldoornse put. Ter vergelijking: (9,x), echo van trompetspel op de Königssee, met een echotijd van 1 seconde.

Ook onweer kan echo's opwekken. Bij de Lorelei wekten harde donderslagen destijds, volgens het bootreisverslag van Joseph Gregor Lang uit 1789, ontelbaar veel luide echo's op: Ich hatte noch nicht völlig die prächtige und staunende Felsmasse, unter dem Namen Lurleiberg, die schon in den ältesten Zeiten durch ihr starkes und geschwäßiges Echo bekannt war .. erreicht; als plößlich sich ein wirbelnder Wind erhob. Gewitterwolken stiegen auf ... Schwankend schwebte das Fahrzeug zwischen bäumenden Wellen ... die Blizze leuchteten, und der Tonner rollte praffelnd näher herbei. Auf einmal erfüllte ein schrekliches Krachen den eingeschlossenen Luftraum - Felsen und Erde bebten! - und das in dem Berge erregte Echo brüllte die grässlichen Schläge unzähligmal nach.(10)

[jkien]

Uit een spraakmakende rechtszaak in 1860 blijkt dat sommige omwonenden het echotoerisme verschrikkelijk vonden vanwege het lawaai, vooral als er met een musket geschoten werd om een zo lang mogelijke salvo van echo's terug te krijgen. Voor streekbewoners in de buurt van de Lorelei, die geen boottocht over de Rijn maakten, was St. Goarshausen, tegenover St Goar, de beste plek op de oever om een mooie echo op te wekken. Een tweede populaire echoplek op de oostoever was tegenover Oberwesel, omdat de echo daar antwoordde met 'ezel'. Beide plekken behoorden tot het grondgebied van de Amtmann (=stadhouder voor de hertog) van St. Goarshausen, Rullmann. Vanwege de overlast vaardigde hij een verbod uit op het middels geweren en trompetten opwekken van echo's op zijn grondgebied, de oostoever van de Rijn. Maar het verbod leidde tot protesten. De heemkundige Karl Braun-Wiesbaden schreef erover (1875, 1):

Das von den Landeseinwohnern gepriesene Echo ertönt nicht am Lurley-Felsen, sondern in St. Goarshausen und zwar durch den Widerhall aus einer Vertiefung im St. Goarer Berg. Hier ist es, wo das Echo eine ganze Reihe von Tönen zwei-, dreimal hintereinander auf das Vollständigste wiederholt und wo der Klang der Töne durch den dazwischenliegenden breiteren und ruhiger fließenden Strom eine eigenthümliche Färbung erhält.

In den sechziger Jahren war dieses Echo von St. Goarshausen zu einer Landesangelegenheit des Herzogthums Nassau emporgestiegen, von welcher man mehr sprach als von der ganzen Lurley-Sage: Der Amtmann von St. Goarshausen hatte, wie man sich dort in der landesüblichen kurz angebundenen Weise ausdrückte, das Echo verboten, d. h. er hatte untersagt, dasselbe durch Musik oder andere Töne zu wecken, weil sonst der Schlaf seiner Kinder gefährdet sei.

So folgten dann Contraventionen und Strafen und endlich bemächtigte sich das Oppositionsblatt der Sache, um den Amtmann in einem satirischen Gedicht zu verhöhnen. Darauf erhob man eine Anklage wegen Amts- und Dienstehrenkränkung schwersten Kalibers. Die Untersuchung ging wiederholt durch alle drei Instanzen und endete damit, daß der Redacteur zu mehreren Wochen Gefängniß verurtheilt wurde und dieselben auch besitzen mußte. Dies war einer der vielen abderitischen Processe, welche zu jener Zeit in Nassau geführt wurden und einen Theil jenes Schattens bildeten, welchen die Ereignisse von 1866 vor sich herwarfen.

Das Echo an der Lurley dagegen erfreute sich niemals einer solchen Berühmtheit, sondern wurde nur zu Gunsten der reisenden Fremden unterhalten, welche ein Trinkgeld bezahlen mußten für die Abfeuerung der Böller, die entweder ein auf dem linken Rheinufer wohnender Troglodyte oder ein Schiffsjunge auf dem Dampfboot besorgte. Es war das Echo der Touristen, während das von St. Goar und das von Oberwesel (welches antwortete Esel) die der Einheimischen waren.


Het satirische gedicht is te vinden in een krant uit 1860 (2):

Die in Wiesbaden (Herzogthum Nassau) erscheinende Rhein-Lahn-Zeitung hat einen eigenthümlichen Preßprozeß. Zu St. Goarshausen war ein, das dortige Echo-Schießen beschränkendes Verbot ergangen. Einige Zeit darnach standen in der Rhein-Lahn-Zeitung folgende Verse, angeblich aus Heines Nachlaß:

Es wird nit mehr geschosse
Der Amtmann will's nit han,
Die Echo sind verschlosse,
Weil's Kind nit schlafen kann.
 
Wandrer frag' hier nicht das Echo,
Ohne Antwort wirst Du bleiben;
Daß es wieder Antwort gebe,
Mußt Du erst dem Amtmann schreiben.

Darum geh' nach Oberwesel,
Dort ist noch das Echo frei,
Frag' es wie er heißt der Strenge,
Du wirst hören, wer er sei.

Der Amtmann Rullmann in St. Goarshausen hat nun eine Injurienklage gegen die Zeitung erhoben. Er behauptet, in der zweitletzten Zeile sei nur zum Schein gesagt der Strenge; in Wirklichkeit solle es heißen der Esel, und mit diesem Esel könne unmöglich jemand Anderes gemeint sein, als er, der Amtmann.

Rullman klaagde de krant aan, en hij kreeg de redacteur veroordeeld, maar tegelijk maakte hij zichzelf onsterfelijk belachelijk door het in de satire ongezegde in te vullen.

Amt St. Goarshausen. (Afbeelding uit wikipedia)

De politieke achtergrond van de anekdote is de strijd van de liberale beweging tegen het feodale bewind van de hertog van Nassau. Persvrijheid was een van de strijdpunten. In 1866 verloor de hertog alles: hij moest aftreden, en Nassau werd geannexeerd door Pruisen.

[jkien]

De publicist, heemkundige en rechter Ludolf Parisius schreef in 1871 (1) dat er op boten bij Oberwesel altijd een verhaaltje verteld werd, als de ezel-echospreuk geroepen werd:

Wer vor Jahren den Rhein hinauf oder hinunter fuhr, erinnert sich, daß auf jeglichem Fahrzeug jedesmal bei dem zwischen Bingen und Coblenz liegenden Städtchen Oberwesel eine anmuthige Geschichte erzählt wurde, zu deren Bekräftigung der Erzähler stets über den Rhein eine Frage nach dem Bürgermeister von Oberwesel hinüberrief. Die Geschichte lautete nicht immer gleichmäßig. Die beste mir bekannt gewordene Lesart ist folgende:

Vor Menschengedenken lebte in Oberwesel ein Bürgermeister, welcher mit der Bürgerschaft über ein mit stattlichem Thurm verziertes Stadtthor in heftigen Streit gerieth. Die Oberweseler fanden dies Stadtthor ebenso unleidlich, wie die Berliner ihre verblichene Gerichtslaube, allein der Bürgermeister wollte es nicht abschaffen, sondern beibehalten. Er hielt nämlich den Eselsthurm (so hieß das Thor, entsprechend dem weit stattlicheren Ochsenthurm am unteren Ende des Städtchens) für unentbehrlich zur Erzeugung des berühmten Echos, welches die vorüberfahrenden Rheinschiffer mitten vom Rhein auszuprobiren pflegten. [een onlogische bewering: de Lorelei-echo is 3 km ver weg.] Die erzürnten Bürger wußten sich zu rächen. Eines fröhlichen Tages rief eine starke Stimme vom Rhein her: Was ist der Bürgermeister von Oberwesel? Das Echo vom Eselsthurm antwortete pflichtschuldigst: Esel, Esel, Esel! Bald war der Spaß Rhein auf, Rhein ab bekannt, kein Schiffer fuhr vorüber ohne auf die Frage nach dem Oberweseler Bürgermeister dreifachen Esel vernommen zu haben. Der Bürgermeister versuchte Injurienprozesse anzustellen, allein die Richter wiesen ihn lachend ab. Darob grämte er sich zu Tode. Sein Nachfolger war ein verständiger Mann, der auf das Eselecho nicht hinhörte und die Verlegung des Thoreingangs zuließ. Mehrere Gebäude wurden den Rhein entlang aufgeführt und plötzlich, zur Betrübniß aller Oberweseler, war das Echo verschwunden: es war verbaut. 

Situatie voor en na de afbraak van de stadsmuur tussen Eselsturm en Liebfraukirche. (Afbeeldingen uit wikipedia)


Trekschuiten die zich stroomopwaarts lieten slepen konden de tolpoort van Oberwesel niet omzeilen (1581). (Afbeelding uit wikipedia)

Volgens dit verhaaltje ontstond de ezel-echospreuk dus toen er in Oberwesel discussie was over de stadspoort die Eselsturm (Ezelstoren) heette. De conservatieve burgemeester wilde hem behouden, terwijl de progressieve burgerij hem wilde afbreken omdat het een obstakel was voor wegverkeer langs de Rijn. Tot 1794 was de Eselsturm een tolpoort geweest, maar het tolgeld kwam alleen ten goede aan de keurvorsten van Trier, niet aan Oberwesel. Toen de Fransen dit gebied in 1794 veroverden schaften ze de privileges van kerk en adel, zoals deze tolheffing, af. De Eselsturm met het stuk stadsmuur dat er op aansloot was sindsdien een nutteloos verkeersobstakel. Uiteindelijk, in 1830 onder Pruissisch bewind, werd er dwars door Oberwesel een verkeersweg aangelegd, waarbij het stuk stadsmuur tussen de Ezelstoren en de Liebfrauenkirche werd afgebroken. De toren was daarna geen verkeersobstakel meer, hij mocht blijven staan, en hij staat er tot op de dag van vandaag.

Eselsturm (Zehnerturm) en Liebfraukirche nu


Of het verhaaltje het ontstaan van de echospreuk correct weergeeft is onduidelijk. De aanhef van het verhaaltje "In de tijd van voor mensenheugenis" klinkt sprookjesachtig. Verder werd Parisius geboren in 1827, hij heeft het ontstaan van de echospreuk dus niet meegemaakt.

Parisius gebruikte het verhaaltje als een parodie op de conservatieve minister Heinrich von Mühler, die tegenstander was van de sloop van het oudste gebouw van Berlijn, de Gerichtslaube (een middeleeuwse rechtbank), dat stadsvernieuwing in de weg stond. Een gevelsteen met ezelsoren markeerde de plek van de schandpaal, de kaak. In 1871 wonnen de stadsvernieuwers, de Gerichtslaube werd afgebroken. De koning kreeg de stenen en herbouwde het op zijn zomerverblijf buiten Berlijn, Park Babelsberg, waar het nu nog staat, inclusief de gevelsteen.(2)

[jkien]

Er zijn een heleboel grappige echospreuken te verzinnen, zoals in dit eerder genoemde echoputlied. In het verleden zijn er misschien veel verzonnen, maar daarna werden ze ook weer vergeten. Dat de ezel-spreuk zo veel langer dan andere doorverteld werd komt misschien door een bijzondere context.

Dat "Wie heißt der Bürgermeister von Wesel?" generaties lang in herinnering is gebleven komt misschien ook doordat het de beginregel is van een echoliedje van Zuccalmaglio dat hij in de 19e eeuw publiceerde, samen met andere volksliedjes. Zijn liedje werd overgedragen op volgende generaties, terwijl de oorspronkelijke betekenis verloren ging:

Wie heißt der Bürgermeister von Wesel? - Esel! / Wer sind seine Räte und Schreiber? - Räuber!
Was tun sie in Zünften und Zechen? - Zechen! / Was werden sie niemals vergessen? - Essen!
Was sind die gelahrten Doktoren? - Toren! / Ist ihnen die Weisheit beschwerlich? - Schwerlich!
enz.

[jkien]

Nieuw bericht in een oud topic: Karel Knip onderzocht vandaag in het NRC in zijn rubriek Alledaagse Wetenschap hetzelfde, de herkomst van de echospreuk van de burgemeester van Wezel (1). Hij vond een Wezel-echospreuk zonder burgemeester in een reisverslag uit 1812, iets ouder dan de oudste 'burgemeester van Wezel' echospreuk in dit topic (1819). Tijdens een boottocht over de Rijn, bij de Lorelei, riep een scheepsjongen de echospreuk: Was ist, rieff der Schiffstross, der N. von Oberwesel? Esel, rief Lurley zurück, und es ward ihm lauter Beyfall zu Theil. (2) Het jaartal 1812 is belangrijk, omdat het betekent dat de echospreuk geroepen werd tijdens de Franse bezetting, die in Oberwesel en omgeving duurde van 1794 tot 1814. Karel Knip eindigde met een vraag aan de lezers: wie was die bespotte N., en waarom was er luide bijval?

Was N. een oorlogsburgemeester? Ik vond een lijstje met burgemeesters van Oberwesel.(3) In 1812 was Görtz burgemeester, en in eerdere jaren Schupp (1801), Chardon (1806), Balbiano (1808) en Liebering (1809), maar geen van die namen begint met een N. In het reisverslag werden enkele andere personen gepseudonimiseerd met de beginletter, zoals Professor F. en Familie K., of geanonimiseerd, zoals Professor N.N. Het lidwoord in "der N." doet vermoeden dat N. geen persoonsnaam voorstelt, maar een beroep of bijnaam, zoals burgemeester. In het reisverslag van een andere schrijver werd ook geanonimiseerd: Was ist Herr N.N. zu Oberwesel? - Oberesel! (4)

Luide bijval zou niet onlogisch zijn, als met N. een oorlogsburgemeester werd bedoeld, vanwege de door Napoleon opgelegde militaire dienstplicht en belastingen. Van de zonen die werden opgeroepen voor de veldtocht in Rusland (1812) zouden er weinig terugkeren.