tralie

[jkien]

Waarom gebruiken we in de natuurkunde het enkelvoud tralie voor een voorwerp dat eigenlijk uit een groot aantal spleten en tralies (meervoud) bestaat? Buiten de natuurkunde is een tralie uitsluitend een enkele ijzerstaaf. Is tralie in de natuurkunde een pars pro toto, of de afkorting van een langere term?

Als de Nederlandse term ontleend is aan een andere taal zou je eerder 'rooster' verwachten dan 'tralie': Engels grating, Duits Gitter, Frans réseau.


Bron afbeelding: wikipedia

[Xilvo]

Het woord tralie schijnt ook de betekenis traliewerk of traliehek te hebben of in ieder geval te hebben gehad.

Ik ben benieuwd wanneer het voor het eerst in de optische betekenis werd gebruikt.

[Skycenter]

Ik ben geen taaldeskundige, maar lees nu toch deze vraag.
Ik ben hiermee verder op in gegaan.

Als binnen de natuurkunde het woord tralie gelijk is aan het woord traliewerk zoals in bovenstaande twee reacties, dan krijg je precies vreemde toestanden met de lidwoorden?

Binnen de natuurkunde:
De tralie = Het traliewerk = Het rooster

Buiten de natuurkunde:
De tralie = De staaf

Of bestaat er in onze taal dan de mogelijkheid om een verschil te mogen maken tussen “de tralie” en “het tralie” ?

[jkien]

Of bestaat er in onze taal dan de mogelijkheid om een verschil te mogen maken tussen “de tralie” en “het tralie” ?

Ja, net zoals het mogelijk is om 'de idee' en 'het idee' naast elkaar te gebruiken. link


Het Woordenboek der Nederlandse Taal vermeldt dat 'het tralie' al heel oud is (16e/17e eeuw), maar in onbruik is geraakt:

znw. vr. en onz., mv. -s en -n. Mnl. tralie. Uit ofr. traille, treille. ... Het geslacht is steeds vr., behalve in de jonge techn. bet. 3, d), waar het woord ook onz. is, wsch. onder invloed van het synonieme rooster.
Als enkelv. met de bet. van: metalen vlechtwerk of samenstel van evenwijdige of volgens een ander patroon samengevoegde (metalen) staven of (houten) latten, dienende tot afsluiting van een opening of omsluiting of afperking van een ruimte. Thans ongewoon, behalve in het onder 3) genoemde gewest. en techn. gebruik.

–3.
↪d. (Natuurk.) Glazen of metalen spiegelplaat met een groot aantal uiterst fijne lijntjes er in gegrift om spectra te verwekken. In deze toepassing ook onz.
↪— Optisch(e) tralie.
Optische tralies of roosters worden gemaakt, doordat met een diamantje parallelle krassen worden gegeven in een glasplaat of in een metaalplaat, waarbij de krassen van dezelfde profielvorm en equidistant zijn, zwikker, Leerb. d. Optiek 156 [1933].

Rooster, Rooster-werk, Traalie, aubin, Dict. de Mar. [1702].

[jkien]

Ik ben benieuwd wanneer het voor het eerst in de optische betekenis werd gebruikt.

Met google heb ik gezocht naar het vroegste voorkomen van tralie / traliewerk / traliescherm / traliestelsel in combinatie met spectrum. De korte naam "het tralie" (onzijdig) komt pas in 1897 voor het eerst voor, in een tekst van Pieter Zeeman link. "Een tralie" bij Lorentz in 1894 (zie hieronder). Het vroegste voorkomen van tralie in een samenstelling is 1844. In de 19e eeuw werd tralie als kort voorvoegsel in steeds meer samenstellingen gebruikt, misschien heeft dat bevorderd dat de langere woorden traliewerk, traliescherm, traliestelsel op den duur vervangen werden door de afkorting tralie.

Bijzonder merkwaardig zijn de kleuren, die ontstaan wanneer het witte licht door een reeks van zeer nabij elkander gelegen smalle spleten, d.i. door een soort van traliewerk valt. Men neemt ze in hare grootste schoonheid waar door een verrekijker waarvoor men een soort van traliewerk, b.v. een stukje zijde, neteldoek of iets dergelijks, waarvan de draden niet te digt bij elkander liggen, geplaatst heeft.
- Eerste grondbeginselen der natuurkunde, strekkende tot leesboek voor alle standen, hoofdzakelijk tot zelfonderrigt van jonge lieden, en tot handleiding voor onderwijzers. 1e druk. Pieter van der Burg, 1844. link. Dit was een belangrijk leerboek natuurkunde op scholen.

Verschijnselen welke zich door traliën of draadwerk opdoen ... Dergelijke verschijnselen als de traliën opleveren, vertoonen zich bij licht, dat teruggekaatst wordt door oppervlakken waarin fijne groeven zijn geëtst
- Eerste grondbeginselen der natuurkunde, strekkende tot leesboek voor alle standen, hoofdzakelijk tot zelfonderrigt van jonge lieden, en tot handleiding voor onderwijzers. 3e druk. Pieter van der Burg, 1852. link

De interferentieverschijnselen, die draad- of traliewerk oplevert, vertoonen zich ook bij licht dat teruggekaatst wordt door oppervlakken, waarin fijne groeven zijn geëtst.
- Eerste grondbeginselen der natuurkunde: leesboek tot zelfonderrigt voor jonge lieden, en tot handleiding voor onderwijzers. 4e druk. P. van der Burg, 1861. link

Traliekleurenbeeld ... Zulke reeksen van evenwijdige spleten, aangewend om daarmede buigingsverschijnselen teweeg te brengen, worden tralieschermen (fransch: réseaux, duitsch: gitter), de beelden die zij vormen, traliebeelden genoemd.
- Leerboek der natuurkunde en van hare voornaamste toepassingen, Volume 3 Johannes Bosscha (Jr.), 1875. link

Men neemt als object een streepjessysteem, bestaande uit doorzichtige plaatsen in een ondoorzichtigen grond. .. Een dergelijk traliestelsel ("Gitter") ontleedt, gelijk men weet, een invallenden lichtbundel in een direct doorgaanden en in een aantal afgebogen bundels ...
- Inleiding tot het gebruik van den microscoop. Eduard Giltay, 1885. link

De diffractie door een aantal evenwijdige spleten, werd aanschouwelijk gemaakt door een glasplaat voorzien van zeer fijne groeven, ongeveer 160 op de mm, die het oppervlak met een traliewerk vergelijkbaar maken, zoodat dan ook de gekleurde lichtbeelden, die men met zoodanig plaatje kan waarnemen, den naam van traliespectra verkregen.
- Natuurkundige voordrachten: Voordrachten gehouden voor de Koninklijke Maatschappij Diligentia te 's-Gravenhage, Volumes 11-15. 1883. Spreker: prof dr H. A. Lorentz. link

Een scherm, zoals het in deze paragraaf beschouwde, wordt een tralie (of een rooster) genoemd, en de daardoor gevormde spectra heeten traliespectra (of buigingsspectra). Om een fijn traliescherm te maken trekt men met behulp van eene verdeelmachine op een glasplaatje een groot aantal fijne groeven.
- Beginselen der natuurkunde: leidraad bij de lessen aan de universiteit te Leiden. Dl. 2 Hendrik Antoon Lorentz, 1894. link

[HansH]

Vaak is het zo dat mensen oftewel een talenknobbel hebben of een technische knobbel. Misschien verklaart dat iets mbt verkeerd taalgebruik?

[HansH]

Verder hebben mensen vaak de voorkeur om iets met 1 enkel woord te beschrijven. Dan kom je al snel op tralie want tralies kan niet ('ik gebruik een tralies') dan zou het tralie rooster worden maar dat zijn dus 2 woorden.

[irArjan]

Maar als je de verkeerde dingen doet kan je wel achter de tralies verdwijnen... Dan is tralies wel weer meervoud. Ik verwacht dan ook dat je er niet te veel achter moet zoeken, maar dat het gewoon zo gegroeid is, zoals het zo vaak in taal gaat.

[jkien]

Met google toch nog een vroeger voorkomen gevonden van tralie, in een samenstelling. Fraunhofer is de uitvinder van het tralie voor spectroscopie, circa 1820, en hij noemde dat een 'Gitter'. In 1828 wordt Gitter in het Nederlands vertaald met 'traliewerk', in de vertaling van een Duitse biografie van Fraunhofer. In het Engels wordt Fraunhofers Gitter voor het eerst beschreven door Herschel, die het vertaalt met 'grating' (1828). Hieruit valt te concluderen dat het Duitse woord Gitter de oorsprong is, en dat tralie(werk) een vertaling daarvan is.

Daar deze spectra, welke door een traliewerk uit zeer fijne, volkomen gelijke en evenwijdige draden gemaakt worden, de donkere lijnen bevatten die hij vroeger in het door een prisma ontstaan spectrum ontdekt had, ...
- 1828 biografie van Fraunhofer link

Da diese Spectra, welche bloß durch Gitter aus sehr feinen völlig gleichen und parallelen Fäden hervorgebracht werden , die dunkeln fixen Linien enthalten, welche er früher in dem durch ein Prisma entstandenen Spectrum entdeckt hatte, ...
- 1826 Duitse biografie van Fraunhofer, kort na zijn dood. link

[boertje125]

Als bouwkundige noemen wij de enkele staaf in een hek of tralies een spijl, geen tralie.
Tralieligger is een vakwerkligger waarbij de delen zijn samengesteld uit dunne ronde staven.