De mens als verstorend onderdeel van de natuur

[Benedict Broere]

Nou, met het bovenstaande zal het inmiddels wel duidelijk zijn dat wij met dit universum steeds maar aankijken tegen een veranderen en disbalans en ontwikkelen, en dat wij dat doen vanuit onze uithoek in dit bestaan als zelf zijnde ook maar steeds een veranderen en disbalans en ontwikkelen. Maar om terug te komen op die vraag hoe wij als mens er zo in geslaagd zijn om dat pseudo-natuurlijk-evenwicht te verstoren, dan denk ik dat dat er mee te maken heeft dat wij mensen niet maar automatisch weten hoe wij onze grote en complexe culturen het best kunnen inrichten, en dit in lijn met de algehele manier van bestaan van de wereld om ons heen.

De filosoof Nietzsche sprak al van de mens als het ‘nog niet vastgestelde dier’, wat betrekking heeft op het feit dat wij mensen wel aanwezig zijn in dit universum, maar dat wij tegelijkertijd niet echt ‘thuis’ zijn in die wereld, en niet bijvoorbeeld instinctief weten wat goed voor ons is, zoals een dier in de jungle dat over het algemeen wel weet. We kunnen bijvoorbeeld terug kijken op een eeuw van maatschappelijke experimenten, die evenwel vele tientallen miljoenen mensen het leven hebben gekost, in steeds maar de poging om de heilstaat en het goede leven te vestigen en aan anderen op te leggen. Waarnaast we er op dit moment nog steeds niet over uit zijn wat nu eigenlijk de meest wenselijke vorm van samenleven is – zie maar het feit hoezeer verschillend er gedacht wordt over bijvoorbeeld mensenrechten in de diverse culturen.

Ondertussen is het natuurlijk wel zo dat we al enkele eeuwen heel voortvarend bezig zijn met het wetenschappelijk onderzoeken van die wereld inclusief onszelf als die wereld interpreterende organismen. En dit maakt dat wij inmiddels, hoezeer ook in principe wetenschappelijke kennis altijd maar provisioneel is, kunnen uitkijken op een indrukwekkend bouwwerk van in elkaar grijpende wetenschappelijke uitspraken. Met daarin meekomend een zich geleidelijk aan steeds meer uitkristalliseren van een betere kijk op heel dat complexe gegeven van mens en wereld. Niet dat wij ooit met zekerheid het laatste antwoord in deze zouden kunnen weten, want daarvoor zouden wij een absolute objectieve kijk op dit bestaan moeten hebben. Maar die wetenschap houdt wel de belofte in dat wij al doende gestaag meer thuis raken in die wereld die wij bewonen.

Dus wat betreft die vraag waarom wij er zo in geslaagd zijn om dat pseudo-natuurlijk-evenwicht te verstoren, dan lijkt het antwoord te zijn dat wij mensen beschikken over dat creatieve brein, dat ons ruim 12.000 jaar geleden in staat heeft gesteld om over te gaan van een jager-verzamelaar-bestaan naar bewoner van stadstaten en grote Rijken en naar uiteindelijk die complexe moderne samenleving met die negatieve impact op de natuur om ons heen, maar dat niet automatisch heeft ingebouwd of beschikt over, het inzicht om die grote en complexe samenleving te organiseren in lijn met het algemene bestaan om ons heen. Zodat dat inzicht iets is dat wij onszelf moeten zien te ontwikkelen. Met name vanuit ons wetenschappelijk steeds beter inzicht in onszelf en die wereld.

Ik denk trouwens wel dat het juist weer onze creativiteit zal zijn, die ons over die crisis van klimaatverandering, energietekorten, waterproblemen, enzovoort, heen zal tillen. Maar we moeten wat dat betreft niet overdreven optimistisch zijn, zozeer als we ons ook kunnen verliezen in allerlei vormen van ‘clash of civilisation’ en ‘clash of world view’. De mens is geen vanzelfsprekend gegeven of is eigenlijk maar een fragiel bestaan, temidden van het veel grotere bestaan dat ongenaakbaar zijn eigen gang gaat.

[jacquesvd]

Nou, met het bovenstaande zal het inmiddels wel duidelijk zijn dat wij met dit universum steeds maar aankijken tegen een veranderen en disbalans en ontwikkelen, en dat wij dat doen vanuit onze uithoek in dit bestaan als zelf zijnde ook maar steeds een veranderen en disbalans en ontwikkelen. Maar om terug te komen op die vraag hoe wij als mens er zo in geslaagd zijn om dat pseudo-natuurlijk-evenwicht te verstoren, dan denk ik dat dat er mee te maken heeft dat wij mensen niet maar automatisch weten hoe wij onze grote en complexe culturen het best kunnen inrichten, en dit in lijn met de algehele manier van bestaan van de wereld om ons heen.

De idee van evenwicht in de natuur bestaat in die natuur zelf niet, behalve in ons eigen menselijke bewustzijn, dat dankzij groeiend wetenschappelijk inzicht de ontstaan- en veranderingsprocessen in het heelal (voortdurend dynamisch)steeds verder maar vermoedelijk nooit geheel zal kunnen doorgronden. De idee van evenwicht komt dus enkel van het menselijke bewustzijn en het verklaart de natuur al dan niet in evenwicht afhankelijk van zijn door tijd en plaats gebonden visie. Toen de aarde tussen hat jaar 0 en de 14de eeuw voortdurend afkoelde en er ijskappen op de Alpen verschenen meenden velen dat 'het evenwicht' in de natuur verstoord was en de aarde haar einde tegemoet ging, net zoals nu bij de klimatologisch omgekeerde beweging velen opnieuw denken dat de verstoring van het zogenoemde voorafgaande 'evenwicht' wel eens tot het einde van de mensheid zou kunnen leiden.

Maar er bestaat dus niet zoiets als een permanent evenwicht omdat de natuur constant in beweging is en zich voortdurend aanpast: dat sluit geen menselijke tragedies uit en in de plaats van een pestepidemie die de helft van de toenmalige bevolking uitroeide zou het bij stijgende wereldbevolking en gelijktijdige opwarming der aarde opnieuw tot een catastrofe kunnen komen, maar bij gebrek aan bewustzijn van de blinde natuur wordt dit door haar niet zo aangevoeld omdat zij niets voelt, maar wordt het wel zo ervaren door ons menselijke bewustzijn. Alleen slaat de idee dat als iemand de bestaande situatie zou kunnen bevriezen en alzo een 'evenwicht' bewaren dat de mensheid voor catastrofes zou behoeden nergens op, want net zomin als de natuur zich iets aantrok van het verdwijnen der dinosaurussen als gevolg van een meteoreninslag zou zij zich iets aantrekken van het verdwijnen van de mens als gevolg van een of andere door ons bewustzijn als ramp benoemde gebeurtenis, die theoretisch zelfs een nieuwe meteoreninslag zou kunnen zijn.

Gezegend of gedoemd door haar bewustzijn heeft de mens niets anders dan zijn creativiteit om door haar als ramp aangevoelde bedreigingen af te weren en bij stijgende bevolking kunnen die altijd maar tijdelijke oplossingen enkel wetenschappelijk/technologisch van aard zijn maar zullen zij altijd baseren op verandering en niet op stilstand. Misschien stijgt de wereldbevolking te sterk en te snel en houden wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen onvoldoende gelijke tred met daaruit voortspruitende problematiek maar er bestaat voorlopig en op lange termijn geen wereldomspannende autoriteit die een 'snelle' verandering kan opleggen (zou dan vele democratische principes overboord moeten gooien en zelfs dan niet werken) zodat voor tussentijdse oplossingen alleen op het menselijk vernuft beroep kan gedaan worden en er valt veel meer te verwachten van technologische oplossingen dan van door angst ingegeven pogingen een vermeend, maar in feite niet bestaand, natuurlijk evenwicht te herstellen.

De natuur is t.o.v. van zichzelf als je zo wil altijd in evenwicht want als er een serie vulkaanuitbarstingen plaatsvindt die het zonlicht voor jaren tempert, wordt er gewoon op een koelere aarde geleefd; als de draaias van de aarde allerminimaalst zou veranderen als gevolg van processen in het heelal zouden er ijstijden ontstaan die alle menselijk leven zoals wij het nu kennen uitsluiten en zou er geen bewustzijn zijn om dit te registreren en te beoordelen. Het oordeel 'natuur in evenwicht' komt dus enkel voort uit het menselijk bewustzijn dat principieel op zelfbestendiging uit is en goed en evenwichtig noemt wat haar hierbij helpt en onevenwichtig wat haar bedreigt, maar zoals hoger en in een vorige bijdrage al gezegd is dit oordeel subjectief en plaatsgebonden en zelden of nooit op hetzelfde moment overal door allen zo ervaren.

Het menselijk doel is dan ook de zich steeds voltrekkende veranderingen zo proberen te beïnvloeden dat zij de comfortabelste aanpassing voor de meesten op elk moment als doel stelt, maar dat is iets anders dan de mens als verstorende factor van een onbestaand 'algeheel' evenwicht te beschouwen. Natuurlijk kan hij een zee overvissen en dat heeft dan gevolgen voor de vissen en op termijn voor de mens zelf en dat inzicht moet ons handelen ter zake bepalen maar je kan dat niet het verstoren van een permanent algeheel evenwicht noemen

[Benedict Broere]

Mee eens, maar ik ben nu wel geneigd om te zeggen dat we die natuur niet helemaal een bepaald evenwicht moeten gaan ontzeggen, speciaal niet omdat de toestand op deze planeet aarde al zo'n 4,5 miljard jaar een dusdanige stabiliteit of dynamisch evenwicht vertoont dat doorheen allerlei perioden van ijstijden en grote opwarming zich vaststelbaar het leven heeft kunnen ontwikkelen, van cel tot New York.

Met andere woorden: de natuur doet niet aan 'evenwicht', in de zin dat het niet doet aan 'statisch evenwicht'. Maar zij vertoont wel een bepaald dynamisch evenwicht, die maakt dat sterrenstelsels zich hebben kunnen vormen, en uiteindelijk ook onze planeet en het leven op die planeet. En wij mensen moeten maar zien te proberen om ons aan te passen en in te passen in die gaande dynamiek. En dat lukt eigenlijk alleen als we zoveel als mogelijk te weten komen over die natuur, en over onszelf als subsysteem van die natuur.

[jacquesvd]

Mee eens, maar ik ben nu wel geneigd om te zeggen dat we die natuur niet helemaal een bepaald evenwicht moeten gaan ontzeggen, speciaal niet omdat de toestand op deze planeet aarde al zo'n 4,5 miljard jaar een dusdanige stabiliteit of dynamisch evenwicht vertoont dat doorheen allerlei perioden van ijstijden en grote opwarming zich vaststelbaar het leven heeft kunnen ontwikkelen, van cel tot New York.

Met andere woorden: de natuur doet niet aan 'evenwicht', in de zin dat het niet doet aan 'statisch evenwicht'. Maar zij vertoont wel een bepaald dynamisch evenwicht, die maakt dat sterrenstelsels zich hebben kunnen vormen, en uiteindelijk ook onze planeet en het leven op die planeet. En wij mensen moeten maar zien te proberen om ons aan te passen en in te passen in die gaande dynamiek. En dat lukt eigenlijk alleen als we zoveel als mogelijk te weten komen over die natuur, en over onszelf als subsysteem van die natuur.

Met deze afsluiter kan ik het ook eens zijn: uit een ongelimiteerd historisch standpunt bekeken evolueert het universum weliswaar op dynamische manier maar houdt het zich daarbij constant in een bepaald evenwicht, dat al dan niet menselijk leven bevordert, in stand houdt of desnoods dreigt uit te schakelen. Het universum denkt zich daarbij niets en kan het ook niet schelen of er dinosaurussen dan wel mensen op dat kleine planeetje rondlopen, maar vanuit het standpunt van de mens die toch naar zelfbestendiging streeft is het natuurlijk vitaal dat het temporele (al zeer lang maar niet eeuwig dus) evenwicht dat zijn bestaan mogelijk maakt gecontinueerd wordt.

Dat evenwicht kan bedreigd worden door ontwikkelingen in de cosmos waar we tot nu toe weinig of geen greep op hebben, maar ook door gedrag binnen het bereik van de evenwichtsparameters van de aarde en net zoals bij een wanverhouding van jagers en prooien of het voortbestaan dan wel verdwijnen van specifieke biotopen of habitats, soorten kunnen verdwijnen zou dit ook de mens kunnen treffen. In die zin zou de mens op een bepaald moment het voor hem nodige evenwicht kunnen verstoren (maar daarom niet in bredere zin het algehele evenwicht dat zoals eerder betoogd zichzelf continu aanpast zonder erom te geven of er nu mensen leven of niet), en zo gezien probeert hij die noodzakelijke "tijdelijke" evenwichten te behouden. Het probleem daarbij is dat zijn succes om zich te vermeerderen en langer te leven en dat leven grotere en diepere zin dan enkel en alleen fysiek overleven te geven een probleem zou kunnen worden. Het apocalyptisch gevoel dat sommigen bekruipt bij de op handen zijnde klimaatsopwarming, het beheren van nucleair afval, de pollutie, het rooien van regenwouden valt daaruit te verklaren maar zoals meteoreninslagen, vulkaanuitbarstingen, pestepidemieën etc. in het verleden correcties en aanpassingen noodzakelijk maakten, zo zouden vanuit een bovengeordend standpunt hongersnood, klimaatrampen, chemische en andere pollutie, etc. ons temporele evenwicht weer even kunnen herstellen in het geval de druk te groot geworden zou zijn. En ik begrijp dat de mens zulks probeert af te weren en te verhinderen, maar de oplossing ligt m.i. niet in het impliciet gesuggereerde dat we de natuur (die van de aarde) zo maar zijn gang moeten laten gaan maar precies vertrouwen op en investeren in het menselijke vernuft om die processen zo te beïnvloeden dat zij voor de meesten de bestmogelijke oplossingen biedt. Een punt is natuurlijk ook dat de menselijke natuur zelf onderdeel is van de Natuur die de aarde beheerst en zijn vernuft er dus eigenlijk ook deel van uitmaakt. Dat vernuft heeft in de geschiedenis van 'cel tot NY' zoals u het beeldig uitdrukt tot dusver en per slot van rekening veel meer positiefs dan negatiefs gebracht; slaagt het daar niet langer in dan zijn we opnieuw onderworpen aan de grillen van hetgeen ik even de bewustzijnsloze natuur van de aarde zelf noem die vroeger wel meer soorten, bossen en ongerepte zeeën had maar de mens slechts een gemiddelde levensduur van minder dan 40 jaar gunde en hem afhankelijk maakte van de mislukte oogsten, abnormale weersomstandigheden, kortom de kleinste micro-verstoring en hem gevangen hield in het 'primum vivere' zonder in eigenlijke zin tot het 'deinde filosofare' te komen. Hoe groter de wereldbevolking en hoe diepgaander de beschaving, des te groter de complexiteit waarmee de mens dient rekening te houden, terwijl de aangedragen oplossingen toch idealiter rekening moeten houden met het nog altijd dunne vernislaagje 'ethiek' dat de mens ontwikkeld heeft.

[Benedict Broere]

Nou ok, maar dan met die opmerking dat die bewustzijnsloze en onverschillige natuur een metafysische projectie is, aangezien we daar vanuit wetenschap helemaal niets beslissends over kunnen zeggen. Maar het is waar, de natuur gaat haar gang, en het is een volstrekte illusie om te verwachten dat zij maar gunstig zal inspelen op alle domheden die wij begaan aangaande die natuur. Erger nog, op onze opwarming van de atmosfeer zal zij reageren met een hele reeks van calamiteiten, waarop wij steeds maar moeten inspelen met verhogen van dijken en wat dies meer zij, om de boel nog leefbaar te houden.