[Column] Religie en moraliteit

[Kappetijn]

Als Calvinistisch opgevoed jongetje dat op z’n negentiende jaar belijdenis heeft gedaan in de Nederlands Hervormde Kerk en er tientallen jaren over heeft gedaan volledig van het geloof af te vallen, was het puur genot om het boek ‘De Bonobo en de tien geboden: Moraal is ouder dan de mens’ van de in de Verenigde Staten woonachtige Nederlandse hoogleraar psychologie Frans de Waal te lezen. Lange tijd heb ik geworsteld met het vraagstuk van moraliteit en religie. Na het lezen van boeken van notoire atheïsten zoals ‘The God Delusion’ van Richard Dawkins , ‘The Moral Landscape’ van Sam Harris en ‘God is not great’ van Christopher Hitchens, was ik al een flink eind op weg met het idee dat religie en moraliteit helemaal geen twee-eenheid zijn. Frans de Waal heeft mij definitief over de streep getrokken. Met prachtige en overtuigende voorbeelden laat hij zien dat er bij heel veel dieren, maar in het bijzonder bij mensapen zoals Bonobo’s, een reeks van gedragingen zijn die wij mensen empathie, altruÏsme, medelijden, zorgzaamheid en rechtvaardigheid noemen.


Dat dit wetenschappelijke inzicht nog lang geen algemeen aanvaard gedachtegoed is, bleek onlangs weer in het polemiekje in de Volkskrant. Na enkele inleidende schermutselingen tussen Paul Cliteur die stelt dat er een groot geweldspotentieel besloten ligt in de drie monotheïstische godsdiensten Christendom, Islam en Jodendom en Christiaan Hogenhuis van de stichting Oikos die van mening is dat het goede iets bovennatuurlijks is, klimt Maarten Keulemans, de chef Wetenschap van de Volkskrant in het toetsenbord en schrijft de column ‘Mededogen is te danken aan de evolutie’. Hij verzet zich tegen de gedachte dat al het kwade van de mensen komt en dat er dankzij de één of andere God, mensen ook goed kunnen doen. Hij baseert zich daarbij op het wetenschappelijk onderzoek naar de spiegelneuronen die mensen in staat stellen te laten meevoelen als iemand anders pijn of verdriet heeft, zoals onder andere beschreven staat in het boek ‘Het Empathisch Brein’ van de Groningse hoogleraar Christian Keysers. Keulemans draait de redenering om en stelt dat mensen met hun spiegelneuronen en relatief forse prefontale cortex waar de zelfbeheersing huist, geneigd zijn aardig voor elkaar te zijn. Alleen beschadigingen van het brein die zowel fysieke of psychologische oorzaken kunnen hebben, leiden tot gebrek aan inlevingsvermogen met alle nare gevolgen van dien. Onder de noemer psychologische beschadiging vallen de gruweldaden die het gevolg zijn van religieuze en wereldse ideologieën. Cliteur zegt niet dat religie de oorzaak is van ellende, maar dat een kleine groep monotheïstische gelovigen hun gewelddadige gedrag legitimeren met hun geloof en religieuze traditie. Dawkins is wat minder subtiel. Hij noemt de God uit het Oude Testament onder andere een vrouwonvriendelijke, homofobe, racistische, infantiele, genocidale, megalomane, sadomasochistische, grillige en kwaadaardige bully.


Gelovigen en hun geestelijken zijn niet blij met het feit dat het besef van normen en waarden van God wordt afgepakt en wordt toegedicht aan een normale natuurlijke evolutionaire ontwikkeling. In een reactie op de column van Keulemans schrijft Lars Oberink, christelijk pastor, in een ingezonden stuk dat het plausibeler is dat het martelen en verkrachten van een kind objectief slecht is dan dat het een sociaal onwenselijke activiteit is. Hoezo plausibel? Dat is dus het springende punt. Want volgens Oberink kunnen objectieve normen alleen bestaan als er een God als universele Wetgever bestaat. Op dat punt is het moeilijk zo niet onmogelijk dat gelovigen en niet-gelovigen het met elkaar eens zullen worden. Dat zie je bijvoorbeeld als je naar de hilarische videootjes op YouTube kijkt waar Dawkins en Hitchens in debat gaan met gelovigen en geestelijken.


Met al dat gelijk hebberige gekrakeel op de achtergrond is De Bonobo van Frans de Waal een verademing. Hij laat onweerlegbaar en mooi geschreven zien dat in het goddeloze universum van de bonobo of de chimpansee medelijden, zorgzaamheid en rechtvaardigheid bestaan als gevolg van de evolutie. De menselijke moraal is ouder dan de door mensen aanbeden goden. Religies annexeren moraal, ten goede en ten kwade.